فقه حنفیفقه حنفی دارای ویژگی‌هایی است که در ذیل به آنها پرداخته می‌شود. ۱ - سهل‌گیری در احکامسهلگیری در احکام عبادات و معاملات ، حکم به صحت کارها و تصرفات انسان تا حد امکان، احترام به آزادی عمل انسان ها [۱]
مصطفی ابراهیم زلمی، خاستگاه‌های اختلاف در فقه مذاهب، ج۱، ص۴۷ـ۴۸، ترجمه حسین صابری، مشهد ۱۳۷۵ش.
و مطرح کردن مسائل مفروض فقهی پیش از حدوث آنها.
ازاین رو، فقه حنفی را فقه تقدیری نیز خوانده‌اند و طرح مسائل فرضی در فقه حنفی به توسعه فقه تفریعی انجامیده است. [۲]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۴۱۹، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۳]
محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۲۵۹ـ۲۶۱، آراؤه و فقهه، (قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۴۷).
[۴]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۱، ص۴۱۹ـ۴۲۲، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۵]
عبدالملک بن محمدثعالبی، ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب، ج۱، ص۴۱۹ـ ۴۲۳، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۹۸۵).
۲ - اصرار بر کاربرد حیل شرعیاز دیگر ویژگی‌های فقه حنفی، اصرار بر کاربرد حیل شرعی است که آن را راهکاری در تنگنا‌های شرعی (المخارج من المضایق) برشمرده اند. این روش مخالفت بسیاری از فقهای دیگر مذاهب را در پی داشته است. [۶]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۴۳۳ـ۴۳۶، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۷]
محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۴۷۰ـ۴۹۰، آراؤه و فقهه، (قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۴۷).
شماری از خاورشناسان با توجه به برخی فتاوا و احکام سهلگیرانه در فقه حنفی، این مذهب را پرچمدار تسامح در اسلام دانسته اند [۸]
فیلیپ خوری حتی، ادوارد جرجی، ج۲، ص۴۸۳ـ۴۸۴، و جبرائیل جبّور، تاریخالعرب، (بیروت) ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳.
آدامز، ص ۳۷۷ـ۳۸۷؛. [۹]
کلیفورد ادموند باسورث، تاریخ غزنویان، ج۱، ص۱۷۶، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۵۶ـ۱۳۶۴ش.
۳ - تعدد آرا و اقوالویژگی دیگرِ مذهب حنفی تعدد آرا و اقوال است که عوامل مهم آن عبارت اند از:اختلاف در اقوال و روایات منقول از ابوحنیفه (زیرا این اقوال و روایات در کتابی مدون نشده و روایت کنندگان از او بسیار بودند)، اختلاف زیاد میان آرای ابوحنیفه با شاگردانش و نیز فقهای حنفی با یکدیگر. [۱۰]
محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۵۰۴، آراؤه و فقهه، (قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۴۷).
نقل شده است که ابوحنیفه دیگران را از تقلید ناآگاهانه از خود باز می داشت و شاگردانش را به استقلال رأی توصیه می کرد. [۱۱]
ابن عبدالبرّ، الانتقاء فی فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء: مالک بن انس الاصبحی المدنی و محمد بن ادریس الشافعی المطلبی و ابی حنیفة النعمان بن ثابت الکوفی، ج۱، ص۲۶۷، چاپ عبدالفتاح ابوغده، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۱۲]
ابن عابدین، مجموعة رسائل ابن عابدین، ج۱، ص۲۳، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
مقایسه آرای ابوحنیفه و شاگردانش نشان می دهد که آنان مقلّد محض ابوحنیفه نبوده اند. چنانکه به گفته ابن عابدین ، [۱۳]
ابن عابدین، حاشیة ردّالمحتار علی الدرّالمختار: شرح تنویر الابصار، ج۱، ص۶۷، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
نزدیک یک سوم آرای قاضی ابویوسف یعقوب انصاری (متوفی ۱۸۲) و محمد بن حسن شیبانی (متوفی ۱۸۹) با رأی استادشان (ابوحنیفه) متفاوت بوده است.
عالمان حنفی به تبیین و تحلیل این اختلاف ها و تعدد اقوال پرداخته و ضوابطی مقرر کرده اند. به نظر آنان اختلاف در اقوال ابوحنیفه ، یا ناشی از اشتباه راوی در شنیدن بوده است یا ناشی از عدول ابوحنیفه از نظر پیشین خود (در حالی که راویان نظر جدید را نشنیده و نظر سابق او را نقل کرده اند) یا این‌که یک رأیِ ابوحنیفه مبتنی بر قیاس بوده و دیگری بر پایه استحسان و هر دو رأی راویانی خاص داشته یا این‌که یک رأی درصدد بیان حکم شرعی بوده و دیگری از باب احتیاط ذکر شده است. در صورت تعدد آرای ابوحنیفه در مسئله واحد، اگر رأی متأخر او شناخته شود، تنها آن رأی معتبر است، ولی اگر تشخیص دادنی نباشد، هر دو قول نقل می گردد و با استفاده از قواعد ترجیح ، یکی از آنها ترجیح داده می شود. [۱۴]
ابن عابدین، مجموعة رسائل ابن عابدین، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۵]
محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۵۰۴ـ۵۰۶، آراؤه و فقهه، (قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۴۷).
ابوزهره [۱۶]
محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۵۰۶، آراؤه و فقهه، (قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۴۷).
اختلاف اقوال ابوحنیفه در یک مسئله را نه تنها نقص نشمرده، بلکه نشانه تلاش مخلصانه او برای رسیدن به حکم شرعی دانسته است.
در صورت اختلاف آرای فقهی اصحاب ابوحنیفه با وی، یا با یکدیگر، رأی هریک از آنان مانند رأی ابوحنیفه معتبر شمرده می شود، زیرا مذهب حنفی از مجموع این آرا شکل گرفته و این اختلافات، خود جزئی از هویت فقه حنفی است. [۱۷]
ابن عابدین، مجموعة رسائل ابن عابدین، ج۱، ص۲۳ـ۲۵، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۸]
محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۵۰۸ـ۵۱۴، آراؤه و فقهه، (قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۴۷).
گفتنی است که اختلاف آرای مجتهدان حنفی (طبقات متأخر از شاگردان ابوحنیفه ) با آرای پیشوایان مذهب به‌طور عمده در مواردی است که حکم ، دائرمدارِ عرف است. مفتیانِ حنفی هنگام افتا باید از میان روایات یا اقوال گوناگون منقول از فقهای متقدم حنفی، روایت یا قول برتر را تشخیص دهند. به این منظور، قواعد و ضوابطی مقرر شده است، مثلا در صورت اختلاف روایات ، آن دسته که در کتاب‌های ظاهرالروایة نقل شده اند، با شروطی ترجیح داده می شوند، ولی چنانچه همه این روایاتِ مختلف دارای این ویژگی باشند، قواعد دیگری معیار ترجیح قرار می گیرند. همچنین در صورت تعارض اقوال ابوحنیفه با دو شاگرد برجسته او، [۱۹]
یعقوب بن ابراهیم ابویوسف، کتاب الخراج، قاهره ۱۳۵۲.
به استناد قواعدی خاص، رأی برتر استخراج می شود. [۲۰]
محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۵۱۴ـ۵۱۹، آراؤه و فقهه، (قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۴۷).
[۲۱]
احمد حَوّی، المدخل الی المذهب الامام ابی حنیفة النعمان رحمهاللّه تعالی، ج۱، ص۴۴۱ـ۴۴۹، جده ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
برخی عالمان حنفی در آثار خود به تفصیل، قواعد ترجیح را بیان کرده اند. [۲۲]
ابن عابدین، مجموعة رسائل ابن عابدین، ج۱، ص۱۰ـ۵۲، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴ - تعامل و دادوستد علمیاز دیگر ویژگی‌های مذهب حنفی، تعامل و دادوستد علمی میان شاگردان ابوحنیفه و امامان مذاهب دیگر اهل سنّت است. مثلا محمد بن حسن شیبانی در حلقه درس مالک بن انس نیز حاضر شده بود؛ هم چنان که محمد بن ادریس شافعی و احمد بن حنبل هم نزد ابویوسف انصاری و شیبانی شاگردی کرده بودند. این تعامل علاوه بر تبادل افکار و آشنایی مذاهب با ادله و اصول یکدیگر، فوایدی نیز برای حنفیان داشته است، از جمله تعدیل آرای آنان در استفاده افراطی از رأی. [۲۳]
خطیب بغدادی، ج۲، ص۵۶۱.
[۲۴]
خطیب بغدادی، ج۱۶، ص۳۵۹.
[۲۵]
محمد بن محمد کَردَری، مناقب ابی حنیفة، ج۱، ص۳۸۹ـ۳۹۰، در موفق بن احمد اخطب خوارزم، مناقب ابی حنیفة، ج ۲، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۶]
محمد بن محمد کَردَری، مناقب ابی حنیفة، ج۱، ص۳۹۶، در موفق بن احمد اخطب خوارزم، مناقب ابی حنیفة، ج ۲، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۷]
محمد بن محمد کَردَری، مناقب ابی حنیفة، ج۱، ص۴۱۹، در موفق بن احمد اخطب خوارزم، مناقب ابی حنیفة، ج ۲، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۸]
محمد بن محمد کَردَری، مناقب ابی حنیفة، ج۱، ص۴۲۴، در موفق بن احمد اخطب خوارزم، مناقب ابی حنیفة، ج ۲، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۹]
محمد بن محمد کَردَری، مناقب ابی حنیفة، ج۱، ص۴۳۳، در موفق بن احمد اخطب خوارزم، مناقب ابی حنیفة، ج ۲، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۳۰]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۱، ص۳۸۳ـ۳۸۴، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۳۱]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۵۱۲ـ۵۱۳، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حنفیه»، شماره۶۶۰۹. |